Ναι, στους φυλακισμένους δεν έχει στερηθεί
το δικαίωμα στην εκπαίδευση, και το κράτος έχει σχετική υποχρέωση, αλλά...
Ναι, οι απεργοί πείνας έχουν το δικαίωμα
να κάνουν απεργία πείνας, αλλά...
Όχι, η υποχρεωτική σίτιση δεν είναι
βασανιστήριο, αλλά...
Αυτά είναι τρία από τα θέματα που θέτει η
τρέχουσα υπόθεση Ρωμανού. Στο κείμενο που ακολουθεί επιχειρώ, σύντομα, να θέσω
ορισμένες βάσεις που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να απαντηθούν τα ερωτήματα
αυτά και, κυρίως, να αναδείξω τα ηθικά (εξωνομικά, ουσιαστικά) διλήμματα που
εγείρουν. Δεν παίρνω θέση στα διλήμματα
αυτά και, κυρίως, δεν τοποθετούμαι συγκεκριμένα επί του Ρωμανού, γιατί αυτό θα
προϋπέθετε γνώση στοιχείων που δεν διαθέτω, ενώ εγκυμονεί το κίνδυνο απάντησης
βασισμένης σε λανθασμένα δεδομένα και σε παραπληροφόρηση.
Εκπαίδευση
Βάσεις: Φυλάκιση
σημαίνει ότι η πολιτεία στερεί το δικαίωμα του ατόμου στην ελευθερία. Αυτό δεν
σημαίνει ότι ο φυλακισμένος αποστερείται των υπολοίπων ανθρωπίνων δικαιωμάτων
του, παρά μόνο αν αυτά έχουν ρητά περιοριστεί (στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων
ή δήμευση περιουσίας) ή εκ των πραγμάτων περιορίζονται από τον εγκλεισμό (πχ
ένας φυλακισμένος δεν μπορεί να απολαμβάνει την οικογενειακή του ζωή όπως ένας
μη φυλακισμένος). Εκ του γεγονότος ότι ο φυλακισμένος βρίσκεται, εξαναγκαστικά,
υπό τον έλεγχο/εξουσία του κράτους, η πολιτεία έχει μία σειρά (θετικών, όπως
λέγονται) υποχρεώσεων, ανάμεσα στις οποίες είναι η σίτιση (ευρύτερα προστασία
της υγείας και ζωής) και η εκπαίδευση (γενικότερα, αλλά και ιδίως ως συστατικό
του σωφρονισμού και μέσο επανένταξης στην κοινωνία).
Στο πλαίσιο των θετικών υποχρεώσεών του,
το κράτος καλείται να διευκολύνει, στο μέτρο του εφικτού, την απόλαυση των
πληττομένων δικαιωμάτων του φυλακισμένου. Λέω στο μέτρο του εφικτού διότι οι
θετικές υποχρεώσεις είναι μέσου και όχι αποτελέσματος (κατά την νομική
ορολογία), αξιώνουν δηλαδή από το κράτος να προσπαθήσει, αναλόγως των συνθηκών
και των δυνατοτήτων του, να επιτύχει το επιθυμητό αποτέλεσμα (πχ εκπαίδευση). Δεν
υποχρεούται να το εξασφαλίσει, αλλά να το επιδιώξει όσο καλύτερα μπορεί.
Τέλος, όταν η απόλαυση του δικαιώματος του
φυλακισμένου θέτει σε διακινδύνευση τα δικαιώματα άλλων ανθρώπων, τα δικαιώματα
του πρώτου, αν δεν μπορούν να εναρμονιστούν με αυτά του υπολοίπου κοινωνικού
συνόλου, ευλόγως υποχωρούν υπέρ της προστασίας που οφείλει το κράτος στους
άλλους πολίτες. Ένα ακραίο παράδειγμα: μανιακός δολοφόνος που ζητεί άδεια
εξόδου για οικογενειακούς λόγους εγκυμονεί κίνδυνο για τη ζωή άλλων πολιτών. Θα
του δίνατε την άδεια;
Για την εκπαίδευση, πιο συγκεκριμένα, το
κράτος οφείλει να επιχειρήσει να την παρέχει/διευκολύνει, αλλά και να την
εναρμονίσει με την υποχρέωσή του να προστατεύσει τα δικαιώματα του ευρύτερου
κοινωνικού συνόλου. Για το σκοπό αυτό, απαιτείται στάθμιση στη βάση των
συγκεκριμένων στοιχείων κάθε περίπτωσης (πχ φύση εγκλήματος καταδικασθέντος,
διαγωγή, ρίσκο/διακινδύνευση για δικαιώματα τρίτων, ακόμα και τυχόν προσδοκία
δικαιώματος που έχει δημιουργήσει το κράτος με τη στάση του, όπως πχ η
συμμετοχή σε πανελλαδικές εξετάσεις κλπ). Αν κριθεί ότι δεν πρέπει να δοθεί
άδεια εξόδου για σπουδές, όπως στην περίπτωση Ρωμανού, το κράτος οφείλει να
προσπαθήσει να εναρμονίσει τα (υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες) συγκρουόμενα
δικαιώματα. Αυτό, με απλά λόγια, σημαίνει ότι επιχειρείται να δημιουργηθεί
«χώρος» και για τα δύο. Τα παραδείγματα μαθημάτων μέσω skype (στο πανεπιστήμιό
μου, στην Αγγλία, το κάνουμε), το ηλεκτρονικό βραχιόλι που δίνει το στίγμα του
φυλακισμένου, είναι τέτοια μέσα εναρμόνισης. Ένα πλούσιο κράτος θα μπορούσε να
πληρώνει τους καθηγητές να πηγαίνουν στη φυλακή για κατ’ ιδίαν παραδόσεις ή και
να κτίσει εργαστήρια σαν αυτά που έχει στα πανεπιστήμια μέσα στις φυλακές.
Το δίλημμα: Οι
προαναφερθείσες θετικές υποχρεώσεις έχουν οικονομικό κόστος. Αυτό μπορεί να
είναι από μικρό (skype), μέχρι τεράστιο (εργαστήριο στις φυλακές). Τα κράτη,
ακόμα και τα πιο πλούσια, έχουν, εκ των πραγμάτων, πεπερασμένους πόρους και
μέσα. Ανακύπτει, λοιπόν, θέμα προτεραιοτήτων. Θα χρησιμοποιούσατε το
περιορισμένο δημόσιο χρήμα για την εκπαίδευση ενός φυλακισμένου ή για την
παροχή των αναγκαίων μέσων προς διευκόλυνση της φοίτησης του τυφλού εκείνου
επιτυχόντα στις πανελλαδικές που έχασε ένα χρόνο σπουδών περιμένοντας το
πανεπιστήμιο του να του προσφέρει τα ειδικά αυτά μέσα που θα του επέτρεπαν να
υπερβεί τους περιορισμούς της αναπηρία του; Πρόκειται ασφαλώς για ένα λεπτό
ζήτημα ισότητας. Η μαξιμαλιστική απάντηση υπέρ του κράτους «superman» που θα τα
προσφέρει όλα πλούσια και τέλεια δεν είναι ρεαλιστική. Ακόμα πιο δύσκολο είναι
το ποιος αποφασίζει για αυτού του είδους τις προτεραιότητες και με τί κριτήρια
τίθεται ο πήχυς και το μέτρο του τί οφείλει ένα κράτος να κάνει στο πλαίσιο των
θετικών του υποχρεώσεων.
Αν λόγοι πρόληψης εγκλήματος καθιστούν
απαγορευτική την άδεια εξόδου από τη φυλακή για εκπαιδευτικούς λόγους, θεωρείτε
ότι τα μαθήματα εξ’ αποστάσεως είναι μία λογική λύση; Αν ήσασταν Ελβετή/ός, θα
αξιώνατε περισσότερα από το κράτος σας; Αν ήσασταν Σομαλή/ός;
Απεργία πείνας
Βάσεις: Σε ό,τι αφορά
στην απεργία πείνας, πρόκειται, προφανώς, για ένα μέσο προς επιδίωξη σκοπού.
Καταρχάς, είναι σημαντικό να αποσυνδέσουμε το μέσο από τον σκοπό. Ο κάθε σκοπός
(δίκαιος ή άδικος, εύλογος η παράλογος) κρίνεται αυτοτελώς. Το να αιτηθεί ένας
κρατούμενος να ζει σε ανθρώπινες συνθήκες ή να διευκολυνθεί το δικαίωμά του
στην εκπαίδευση, είναι αμφότερα ζητήματα εμπίπτοντα στο πεδίο ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Γι αυτό και τα προστατεύει ο νόμος, και δη το σύνταγμα και διεθνείς συνθήκες.
Ανεξαρτήτως των μέσων που επιλέγει καθένας από εμάς για την επιδίωξη τους,
αποτελούν θεμιτούς σκοπούς. Αν, από την άλλη, ως ανθρώπινες συνθήκες, ο
κρατούμενος εννοεί τζακούζι, και ως δικαίωμα στην εκπαίδευση εγκατάσταση
πυρηνικού αντιδραστήρα στη φυλακή (για να δώσω δύο εντελώς ακραία παραδείγματα),
τα αιτήματα αυτά είναι παράλογα, ανεξαρτήτως των μέσων επιδίωξής τους. Γι αυτό
και δεν έχουν νομικό έρεισμα. Συνήθως, όμως, για να φύγω από τα ακραία παραδείγματα
και να επιστρέψω στο «μέτρο», δραστικά και αυτοκαταστροφικά -στα όρια της
αυτοθυσίας- μέσα, όπως αυτό της απεργίας πείνας, επιστρατεύονται για σοβαρούς
λόγους που εγείρουν λεπτά ιδεολογικά και ηθικά ζητήματα, καλώντας την κοινωνία
και τους νόμους της να αλλάξουν. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι δεν εξακολουθούν
να είναι μέσα προς επιδίωξη σκοπού. Τα δύο αυτά, μέσα και σκοπός, είναι
διακριτά και το καθένα κρίνεται από νομικής πλευράς χωριστά.
Είναι επιτρεπτό το μέσο της απεργίας
πείνας; Καταρχήν ναι. Σε μία φιλελεύθερη κοινωνία, ιδίως όταν δεν βλάπτω
τρίτους, είμαι ελεύθερος να επιλέξω τα μέσα μου, αλλά και να περιορίσω, να
διακινδυνεύσω ή ακόμα και να παραιτηθώ από τα δικαιώματά μου (πχ στη σίτιση),
ακόμα και να βλάψω τον εαυτό μου.
Τα διλήμματα: Σε
περιπτώσεις, όμως, σαν και αυτή της απεργίας πείνας το διακύβευμα είναι
σημαντικό. Αφορά στην υγεία, ακόμα και στην ίδια την ανθρώπινη ζωή. Μήπως το
κράτος έχει (θετική και πάλι) υποχρέωση να προστατεύσει τη ζωή, ιδίως, μάλιστα,
όταν το άτομο βρίσκεται υπό την ευθύνη και εξουσία της πολιτείας, όπως στην
περίπτωση των σωφρονιστικών καταστημάτων; Η απάντηση είναι, καταρχήν, ναι. Έκφραση
της ίδιας θετικής υποχρέωσης προστασίας της ζωής είναι η απαγόρευση των
ναρκωτικών, αλλά (μεταξύ και άλλων λόγων) η απαγόρευση να οδηγούμε χωρίς ζώνη
ασφαλείας, ώστε να περιοριστεί ο κίνδυνος για τη ζωή μας σε ενδεχόμενο ατύχημα.
Γιατί να περιορίζει την ελευθερία του ατόμου σε αυτές και σε πλείστες άλλες περιπτώσεις
το κράτος, με σκοπό την προστασία της ζωής και όχι σε αυτή της απεργίας πείνας,
όπου το ρίσκο (ο κίνδυνος) είναι μεγαλύτερο(ς);
Το δίλημμα σε αυτές τις περιπτώσεις είναι
μεταξύ της αυτονομίας τους ατόμου, και του κράτους «πατερούλη» που προστατεύει
από κινδύνους και απαγορεύει στους πολίτες του να (διακινδυνεύσουν να) βλάψουν
σε ορισμένες περιπτώσεις τον εαυτό τους. Πρόκειται για ένα κατεξοχήν αξιακό
ζήτημα. Αν κάποιος είναι έτοιμος να πηδήξει από την ταράτσα κτιρίου να απλώσει
η πυροσβεστική το προστατευτικό δίχτυ/σεντόνι ή όχι; Προστασία της ζωής
αντίθετη στη βούληση του ατόμου ή σεβασμός στις επιλογές του;
Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του
Ανθρώπου έχει νομολογήσει υπέρ της υποχρεωτικής σίτισης στη βάση της θετικής
υποχρέωσης του κράτους να προστατεύσει την ανθρώπινη ζωή, όταν αυτό είναι
ιατρικά επιβεβλημένο. Το κράτος δεν υπέχει ευθύνη αν επέλθει θάνατος του
απεργού πείνας εφόσον επέδειξε επιμέλεια στην ιατρική του φροντίδα προς αποφυγή
του θανάτου. Θα μπορούσα, όμως, να κατανοήσω και την αντίθετη άποψη, ότι αξίζει,
δηλαδή, να δώσουμε την ελευθερία σε οποιονδήποτε επιθυμεί να δώσει τη μάχη του
(την όποια μάχη του, αναλόγως και του τί είναι σημαντικό ή δίκαιο για
εκείνη/ον) με μέσα που επιλέγει, ιδίως όταν αυτά δεν βλάπτουν τρίτους, παρά
μόνο τον εαυτό του.
Εδώ, όμως, εντοπίζεται ένα δεύτερο
δίλημμα. Ζούμε σε κοινωνία και σπάνια οι πράξεις μας δεν έχουν αντίκτυπο (έστω
και έμμεσο) στους γύρω μας ή στο ευρύτερο σύνολο. Ιδίως η απεργία πείνας είναι
μέσο συνδεδεμένο με αιτήματα και διακυβεύματα που έχουν ευρύτερη πολιτική
διάσταση. Η περίπτωση Ρωμανού είναι χαρακτηριστική ως προς το πολιτικό φορτίο
που συχνά συνοδεύει τα μέσα (απεργία πείνας) και τους σκοπούς (δίκαιους και μη)
που αυτά επιδιώκουν. Το πολιτικό φορτίο, ιδίως -δυστυχώς- στην Ελλάδα, μπορεί
να οδηγήσει σε αθέμιτες και παράνομες πράξεις συμπαράστασης και διεκδίκησης,
που ενδέχεται να φτάσουν σε ταραχές και έκτροπα. Γι όσους, λοιπόν, στο πρώτο
δίλημμα απάντησαν ότι θα έδιναν προτεραιότητα στην αυτονομία του ατόμου,
απαγορεύοντας στο κράτος να προβεί σε υποχρεωτική σίτιση, έπεται το δεύτερο
δίλημμα. Αν βασίμως πιθανολογούνταν ότι η βλάβη που θα επέφερε ο απεργός πείνας
στον εαυτό του (θάνατος ή σωματική βλάβη) θα αποτελούσε τη θρυαλλίδα εκτρόπων
που θα έβλαπταν το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο (ζωή, υγεία, περιουσία πολιτών), θα δικαιολογούσατε
τον περιορισμό της αυτονομίας του ατόμου και την υποβολή του σε υποχρεωτική
σίτιση, με σκοπό την πρόληψη του προαναφερθέντος επαπειλούμενου κινδύνου και
της προστασία της δημόσιας τάξης; Πρόκειται για άλλο ένα ηθικό δίλημμα, το
οποίο στην πιο γενική του διάσταση αφορά στο αν, για ωφελιμιστικούς
(utilitarian κατά τη σχετική προσέγγιση) λόγους, το γενικό συμφέρον/καλό
δικαιολογεί περιορισμούς ατομικών δικαιωμάτων.
Υποχρεωτική σίτιση
Βάση: Το τρίτο και
τελευταίο ερώτημα αφορά στο αν η υποχρεωτική σίτιση είναι βασανισμός. Προφανής
προϋπόθεση είναι, βεβαίως, να έχει απαντήσει κάποιος στη βάση των δύο
προαναφερθέντων ερωτημάτων ότι το κράτος υποχρεούται να προστατεύσει τη ζωή
υποβάλλοντας το άτομο σε υποχρεωτική σίτιση ή ότι, αν και δεν υποχρεούται,
δικαιούται να το κάνει για λόγους γενικού συμφέροντος. Εδώ, θα μπορούσε να
υποστηρίξει κανείς ότι δεν υπάρχουν διλήμματα σαν τα προαναφερθέντα, κι αυτό
διότι πρόκειται για θέμα ορισμού. Για να
χαρακτηριστεί κάτι ως εξευτελιστική ή ακόμα περισσότερο απάνθρωπη συμπεριφορά
και δη βασανιστήριο, απαιτείται ένας ελάχιστος βαθμός σοβαρότητας/βαρύτητας/απαξίας.
Εξαρτάται, λοιπόν, από το τί θεωρείται ως ελάχιστος βαθμός. Αυτό είναι θέμα
ορισμού. Το προαναφερθέν Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έχει νομολογήσει ότι, αυτή
καθεαυτή, η πράξη της υποχρεωτικής σίτισης, ως αναγκαίο θεραπευτικό μέσο, δεν
αγγίζει τον ελάχιστο απαιτούμενο βαθμό βαρύτητας για να χαρακτηριστεί ως
παράνομη συμπεριφορά. Ωστόσο, σημασία έχουν τα μέσα που θα επιλέξει το κράτος
για να υποβάλει τον απεργό σε υποχρεωτική σίτιση. Αυτά πρέπει, πέρα από το να
είναι ιατρικώς επιβεβλημένα, να μην ξεπερνούν το βαθμό βαρύτητας που θα τα
καθιστούσε εξευτελιστική ή απάνθρωπη μεταχείριση ή και βασανιστήριο. Άρα, ενώ η
υποχρεωτική σίτιση είναι θεμιτή, μετρά ο τρόπος με τον οποίο αυτή γίνεται.
Τα διλήμματα: Ωστόσο,
και πάλι τα διλήμματα είναι αναπόφευκτα. Μήπως η εικόνα ενός ανθρώπου που του
επιβάλλεται η σίτιση, ακόμα και με τον πλέον θεμιτό και ιατρικά ενδεδειγμένο
τρόπο, είναι εξευτελιστική; Μήπως, ανεξαρτήτως του θεμιτού (για κάποιους)
σκοπού της προστασίας της ζωής, το μέσο της υποχρεωτικής σίτισης είναι, καθεαυτό,
εξευτελιστικό; Μήπως ο ορισμός της εξευτελιστικής μεταχείρισης πρέπει να
διευρυνθεί;
Για όποιον απαντήσει ναι στο τελευταίο
ερώτημα, κρίνοντας ότι ο ορισμός της εξευτελιστικής μεταχείρισης περιλαμβάνει την
υποχρεωτική σίτιση, ακολουθεί ένα επόμενο δίλημμα. Η απαγόρευση βασανιστηρίων,
απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης έχει κριθεί από διεθνή δικαστήρια
ότι είναι απόλυτη, δεν επιδέχεται επομένως κανενός περιορισμού και για κανένα
λόγο. Με αυτό το δεδομένο, τυχόν διευρυμένος ορισμός της εξευτελιστικής
μεταχείρισης οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η υποχρεωτική σίτιση απαγορεύεται ακόμα
κι αν θεωρηθεί ότι το κράτος έχει υποχρέωση ή δικαιούται να σώζει τη ζωή του
απεργού πείνας. Εκτός κι αν δεχτούμε ότι δικαιολογείται για την προστασία της
ζωής και το γενικό συμφέρον (αντιστοίχως) εξαίρεση στην απαγόρευση
εξευτελιστικής και απάνθρωπης μεταχείρισης για την υποχρεωτική σίτιση. Αυτό
συνεπάγεται ότι η σχετική απαγόρευση δεν θα είναι πλέον απόλυτη.
Επομένως, για να είναι σύννομη με την
απαγόρευση εξευτελιστικής μεταχείρισης η υποχρεωτική σίτιση, είτε θα πρέπει να
ερμηνευθεί στενά το τί είναι εξευτελιστική μεταχείριση, είτε η απαγόρευσή της
να επιδέχεται εξαιρέσεων και περιορισμών. Εσείς αποφασίζετε...
Βασίλης Π. Τζεβελέκος
No comments:
Post a Comment