Ο νόμος για το άσυλο

Μέρος 1/3

Όλοι οι νόμοι έχουν μία ratio, ένα λόγο για τον οποίο θεσπίστηκαν, ένα τέλος (σκοπό) που εξυπηρετούν. Αυτό που δεν έχουν όλοι οι νόμοι είναι το συναισθηματικό φορτίο που φέρει το πανεπιστημιακό άσυλο, το συμβολισμό που κουβαλά και την οφθαλμοφανή διάσταση φαντασιακής θέσμισης που το χαρακτηρίζει -δηλαδή, την εν πολλοίς αυθαίρετη νοηματοδότηση του πανεπιστημιακού ασύλου με ένα τέλος διαφορετικό από την αυθεντική ratio του, που είναι η προστασία της ακαδημαϊκής ελευθερίας και, συναφώς, της διδασκαλίας και έρευνας, της ελεύθερης διακίνησης ακαδημαϊκών ιδεών και θέσεων, αξίες που προστατεύονται σε ένα γενικότερο επίπεδο και από την εννοιολογικά ευρύτερη ελευθερία έκφρασης.

Τί έχει εξυπηρετήσει στην πράξη το άσυλο; Την ανομία, τη διάπραξη ποινικών αδικημάτων χωρίς να μπορεί, κατά κανόνα, να παρέμβει η αστυνομία (άνευ χορηγήσεως σε ορισμένες περιπτώσεις ειδικής άδειας), τη βία και την καταστροφή των πανεπιστημιακών εγκαταστάσεων και υποδομών, το κλείσιμο και την κατάληψη χώρων του πανεπιστημίου. Το πρόβλημα είναι διπλό. Αφενός, υφίσταται κατάχρηση του πανεπιστημιακού ασύλου. Χρησιμοποιώ τον όρο κατάχρηση (και) με τη νομική του έννοια. Ένας νόμος που θεσπίστηκε για έναν απολύτως θεμιτό σκοπό χρησιμοποιείται όλως καταχρηστικά, κακόβουλα και κακή τη πίστει για αλλότριους και αθέμιτους σκοπούς, ουσιαστικά για τη δημιουργία ενός αβάτου. Αφετέρου, στην πραγματικότητα, το πανεπιστημιακό άσυλο-άβατο δεν εξυπηρετεί τον αυθεντικό σκοπό για τον οποίο τέθηκε. Αυτό συμβαίνει, πρώτον, διότι ουσιαστικά τροχοπεδεί, αντί να προστατεύει, την ακαδημαϊκή ελευθερία. Δεύτερον, διότι είναι περιορισμένης αποτελεσματικότητας, αν όχι και χρησιμότητας. 

Ξεκινώντας από το πρώτο επιχείρημα, το να απαγορεύεται στα επιφορτισμένα με την ασφάλεια όργανα του κράτους να ασκήσουν την αρμοδιότητα τους στον πανεπιστημιακό χώρο επιτρέπει στον οποιοδήποτε να περιορίζει την ακαδημαϊκή ελευθερία όσων εκφέρουν λόγο και είναι φορείς ιδεών με τις οποίες διαφωνεί. Η καταστροφή βιβλιοθηκών, εργαστηρίων και γραφείων ακαδημαϊκών, οι προπηλακισμοί, η βία και ο τραμπουκισμός, οι ξυλοδαρμοί ακαδημαϊκών και φοιτητών πλήττουν ό,τι, θεωρητικά, επιδιώκει να προστατεύσει το άσυλο. Αυτό γίνεται μέσω του ασύλου-αβάτου, χάριν αυτού και με πρόσχημα αυτό. Η νομική «μετάφραση» αυτού του επιχειρήματος είναι ότι το άσυλο εμποδίζει τις αρχές του κράτους να ανταποκριθούν στη θετική (κατά τη σχετική ορολογία) υποχρέωσή τους να προστατεύσουν την ακαδημαϊκή ελευθερία (και πλείστα άλλα προσβαλλόμενα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως η ζωή, η περιουσία, η υγεία και σωματική ακεραιότητα) από όσους τα απειλούν. Κοντολογίς, το άσυλο-άβατο εμποδίζει το κράτος να εκπληρώσει αποτελεσματικά τις συνταγματικές και διεθνείς υποχρεώσεις του στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου, συμπεριλαμβανομένης της ακαδημαϊκής ελευθερίας. Αυτό συνεπάγεται αντισυνταγματικότητα του ασύλου, έτσι όπως εφαρμόζεται, και όχι οιονεί συνταγματοποίησή του, όπως έχει υποστηριχθεί -ζήτημα στο οποίο θα επιστρέψω σε επόμενο σημείωμα.

Σε ό,τι αφορά στο δεύτερο επιχείρημα, ακόμα κι αν υποτεθεί ότι, σε κάποιο βαθμό, το άσυλο μπορεί να εξυπηρετήσει το σκοπό της προστασίας της ακαδημαϊκής ελευθερίας για τον οποίο θεσπίστηκε, η αποτελεσματικότητα του είναι αμφίβολη, όπως ίσως είναι και ο λόγος ύπαρξης του σε καθεστώς δημοκρατίας. Έχουν περάσει -ελπίζω ανεπιστρεπτί- οι εποχές που ο αστυφύλαξ θα έμπαινε στο πανεπιστήμιο για να εμποδίσει την άρθρωση λόγου μη αρεστού σε ένα καθεστώς. Η τεχνολογία προσφέρει πλείστα όσα μέσα (ακαδημαϊκής) έκφρασης. Δεν αμφισβητώ, όμως, μόνο την αναγκαιότητα του πανεπιστημιακού ασύλου, ιδίως με τη μορφή του κακοφορμισμένου αβάτου που ενδημεί στη χώρα μας. Αμφισβητώ και την αποτελεσματικότητα του. Αυτό όχι μόνο λόγω της κατάχρησης στην οποία αναφέρθηκα προηγουμένως. Ας σκεφτούμε επιτέλους ποιοι είναι σήμερα οι πραγματικοί εχθροί της ακαδημαϊκής ελευθερίας, τί όντως την απειλεί. Θα αρκεστώ μόνο σε ένα παράδειγμα, με αίσιο, ευτυχώς, τέλος. Δεν πάνε πολλά χρόνια από την αθώωση -χάρη στην θαρραλέα απόφαση ενός πρωτοδίκη στην Κρήτη που κήρυξε αντισυνταγματική τη σχετική νομική βάση (άρθρο 2 του νόμου 4285/2014)- του καθηγητή Richter, ο οποίος διώχθηκε ποινικά επειδή ορισμένοι διαφωνούν με την ιστορική του ανάλυση. Τον εν λόγω ακαδημαϊκό δεν τον προστάτευσε το πανεπιστημιακό άσυλο γιατί δεν μπορεί να τον προστατεύσει. Από τις πάμπολλες απειλές που αντιμετωπίζει η ακαδημαϊκή ελευθερία στη σύγχρονη εποχή, το αναχρονιστικό πανεπιστημιακό άσυλο-άβατο καλύπτει αυτές που πλέον είναι ισχνές, ενώ δίνει συνάμα το ελευθέρας σε λογιών λογιών αντικοινωνικές συμπεριφορές να καταστρέφουν το πανεπιστήμιο και να καθιστούν το βίο αβίωτο στην πανεπιστημιακή κοινότητα. 

Το κείμενο δημοσιεύθηκε στα Νέα, στις 29 Ιουλίου 2019.

Μέρος 2/3

Υποστήριξα σε προηγούμενο σημείωμά μου ότι το πανεπιστημιακό άσυλο εμποδίζει, αντί να προστατεύει, την ακαδημαϊκή ελευθερία, ότι στερείται αποτελεσματικότητας και, εν πολλοίς, χρησιμότητας, αλλά και ότι μετατράπηκε ουσιαστικά σε ένα άβατο που εμποδίζει τις κρατικές αρχές να ανταποκριθούν στην υποχρέωσή τους να προστατεύσουν αποτελεσματικά θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Θα μπορούσε αυτό να είχε αποτραπεί; Η απάντηση είναι σε μεγάλο βαθμό θετική. Μέσα αποφυγής και περιορισμού της καταστρατήγησης του αυθεντικού σκοπού του ασύλου υφίστανται. Δυστυχώς, δεν χρησιμοποιήθηκαν αποτελεσματικά και συστηματικά. 

Κατάλληλα εργαλεία για την ευθυγράμμιση του πανεπιστημιακού ασύλου με την ratio του υπάρχουν στο νομικό μας σύστημα. Ανέφερα ήδη στο προηγούμενο σημείωμα την κατάχρηση δικαιώματος. Τελείως πρόχειρα -αν και αρμόδιοι να μας διαφωτίσουν σχετικά είναι οι διοικητικολόγοι και οι ποινικολόγοι- μου έρχονται στο νου όροι όπως πειθαρχικά ελεγχόμενη παράνομη παράλειψη που στοιχειοθετεί αξίωση αποζημίωσης και, σε ακραίες περιπτώσεις, παράβαση καθήκοντος, όταν τα αρμόδια όργανα αδρανούν και η αστυνομία δεν παρεμβαίνει στον πανεπιστημιακό χώρο. 

Υπάρχει όμως και ένα άλλο, γενικότερο και πλέον ελαστικό, εργαλείο διαθέσιμο στα χέρια της ελληνικής δικαιοσύνης. Αναφέρομαι στην στάθμιση δικαιωμάτων. Όπως προανέφερα, η ελληνική πολιτεία έχει θετική υποχρέωση να προστατεύσει στο βαθμό που της είναι δυνατό (υποχρέωση μέσου, όχι αποτελέσματος) θεμελιώδη συνταγματικά δικαιώματα όπως η ζωή, η υγεία/σωματική ακεραιότητα, η περιουσία και η ελευθερία (ακαδημαϊκής) έκφρασης. Όταν αυτά απειλούνται ή πλήττονται στο χώρο του πανεπιστημίου, το άσυλο εμποδίζει την αστυνομία να παρέμβει με σκοπό να ασκήσει το πλήρες εύρος των λειτουργιών της, μεταξύ των οποίων η αποτροπή, η καταστολή, η αυτόφωρη σύλληψη και η συλλογή αποδεικτικού υλικού. Με αυτό τον τρόπο, ένας νόμος που φτιάχτηκε για να προστατεύει την ακαδημαϊκή ελευθερία απολήγει, έτσι όπως εφαρμόζεται ως άβατο στη χώρα μας, να παρεμποδίζει σωρεία συνταγματικών δικαιωμάτων, ακόμα και έξω από τον πανεπιστημιακό χώρο. 

Για παράδειγμα,  ας αναλογιστεί κανείς πόσο αποτελεσματική μπορεί να είναι η απονομή της δικαιοσύνης και σε τί βαθμό μπορεί να απολαύσει ο πολίτης το δικαίωμα δίκαιης δίκης όταν η αστυνομία δεν μπορεί να συλλέξει αποδεικτικό υλικό από τον τόπο τέλεσης αξιόποινης πράξης (η οποία μπορεί να συνεπάγεται και αστική διαφορά) επειδή ο τόπος αυτός τυχαίνει να είναι το πανεπιστήμιο. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις που η απόλαυση ενός θεμελιώδους δικαιώματος προσκρούσει στο άσυλο εφαρμόζεται η αρχή της αναλογικότητας και το κριτήριο της αναγκαιότητας που αυτή εμπεριέχει. Σε ποιο βαθμό είναι αναγκαία η δια μέσω του πανεπιστημιακού ασύλου προστασία της ακαδημαϊκής ελευθερίας όταν τελείται ένα πλημμέλημα άσχετο με τη λειτουργία του πανεπιστημίου στους χώρους αυτού; Αν δεν είναι αναγκαία, αν δεν πλήττεται δια της αστυνομικής παρουσίας η ακαδημαϊκή ελευθερία, δεν υπάρχει λόγος να εφαρμόζεται το άσυλο και να παρεμποδίζεται κατά τα λοιπά η προστατευτική δράση των κρατικών αρχών. 

Η συστηματική εφαρμογή ενός τέτοιου είδους στάθμισης, αλλά και άλλων νομικών μέσων, μερικά εκ των οποίων ανέφερα, θα είχε περιορίσει τους ανορθολογισμούς του πανεπιστημιακού ασύλου και θα του είχε δώσει τις διαστάσεις που του αναλογούν, στο μέτρο και στο βαθμό που όντως εξυπηρετεί την ακαδημαϊκή ελευθερία. Όσοι πραγματικά ενδιαφέρονται για την ακαδημαϊκή ελευθερία, μέσο πραγμάτωσης της οποίας είναι το πανεπιστημιακό άσυλο στην αυθεντική του μορφή, θα έπρεπε να είχαν προστατεύσει το άσυλο περιορίζοντάς το, σταθμίζοντάς το έναντί άλλων πληττομένων αξιών και δικαιωμάτων, αλλά και αποτρέποντας την καταχρηστική άσκησή του.  Στις σημερινές του, εν τοις πράγμασι σχεδόν απόλυτες νομικά διαστάσεις, το άσυλο-άβατο φαίνεται στα μάτια μου αντισυνταγματικό. 

Το κείμενο δημοσιεύθηκε στα Νέα, στις 30 Ιουλίου 2019. 

Μέρος 3/3

Υποστήριξα στις προηγούμενες δύο παρεμβάσεις μου ότι το πανεπιστημιακό άσυλο μετατράπηκε καταχρηστικά σε άβατο που δεν εξυπηρετεί, αλλά πλήττει, την ακαδημαϊκή ελευθερία, καθώς και ότι αυτό δεν ήταν αναπόφευκτο. Νομικά ήταν δυνατό να εφαρμοστεί μία μορφή ασύλου σύμφωνη με τους αυθεντικούς σκοπούς του, με τρόπο και στο βαθμό που εξυπηρετεί την ακαδημαϊκή ελευθερία. Πέρα από νομικά, ήταν όμως αυτό και πολιτικά (με την ευρύτερη δυνατή έννοια του όρου) επιθυμητό; Για να θέσω το ερώτημα με άλλα λόγια, αναφέρθηκα στο πρώτο σημείωμα στην ποινική δίωξη του καθηγητή Richter για την εκφορά ακαδημαϊκού λόγου μη ανεκτού από ορισμένους. Γιατί ενώ η ελληνική δικαιοσύνη προστάτευσε τον καθηγητή Richter απέτυχε να κάνει το ίδιο με τα λογής λογής θύματα (της καταχρηστικής άσκησης) του πανεπιστημιακού ασύλου; Γιατί οι εφαρμοστές και ερμηνευτές του νόμου του ασύλου απέτυχαν να το περιορίσουν στα συνταγματικά ανεκτά όρια και να το στοχοπροσηλώσουν στην ακαδημαϊκή ελευθερία; Γιατί οι πρυτανικές αρχές ή το πρυτανικό συμβούλιο (αναλόγως του εκάστοτε νομικού πλαισίου), ο εισαγγελέας, η αστυνομία και όποιο άλλο αρμόδιο όργανο αποφεύγουν τη δράση δυνάμεων ασφαλείας στο πανεπιστήμιο, ακόμα κι όταν παρίσταται επιτακτική ανάγκη ή διαπράττονται αυτόφωρα κακουργήματα (για τα οποία δεν απαιτείται κανενός είδους άδεια για αστυνομική επέμβαση);

Απάντηση τεκμηριωμένη δεν έχω -και για αυτό το λόγο απευθύνω το σχετικό, πολιτικό ως προς τη φύση του, ερώτημα σε όσους έχουν τα κατάλληλα μεθοδολογικά εργαλεία να το απαντήσουν. Περιορίζομαι στο να εκφράσω την αίσθηση μου, που δεν έχει μεγαλύτερη αξία από αυτής της ανάδειξης μιας υπόθεσης εργασίας, η οποία έχει ήδη, εν πολλοίς, δοθεί στην εισαγωγή του πρώτου σημειώματος επί του θέματος. Το πανεπιστημιακό άσυλο δεν είναι ένας οποιοσδήποτε νόμος. Έχει προφανείς συμβολισμούς και έντονο ιδεολογικό πρόσημο. Συνδέεται με πολύ συγκεκριμένα γεγονότα και αφηγήματα, όπως το Πολυτεχνείο και ο αντιδικτατορικός και ό,τι αυτά συνεπάγονται για την μεταπολίτευση και τις κυρίαρχες τάσεις και αντιλήψεις εντός αυτής. Το πανεπιστημιακό άσυλο είναι ένα γνήσιο νομικό και πολιτικό totem, ιερό, έμφορτο συναισθήματος και πλούσιο σε νοήματα και (παρ)ερμηνείες που εκφεύγουν παρασάγγες της ακαδημαϊκής ελευθερίας. 

Αυτό το πλαίσιο, σε συνδυασμό και με την αναντίρρητη σημασία της ακαδημαϊκής ελευθερίας -έχω την αίσθηση- εξηγούν την τάση που παρατηρείται σε μερίδα έγκριτων ακαδημαϊκών να επιχειρούν να συνταγματοποιήσουν το πανεπιστημιακό άσυλο. Ένας τόσο ύψιστης -αξιακά και συναισθηματικά- σημασίας κανόνας δεν μπορεί παρά να ιδωθεί ως μέρος του ανώτατου νομοθετήματος μίας πολιτείας. Το σύνταγμα της χώρας μας βέβαια δεν κατοχυρώνει το πανεπιστημιακό άσυλο. Πάρα ταύτα, η σύνδεση του ασύλου με την ακαδημαϊκή ελευθερία ερμηνεύεται διαπλαστικά. Κατασκευάζεται έτσι ένα συνταγματικό «περιτύλιγμα» για το άσυλο. Αναγνωρίζεται σε αυτό η βαρύτητα ενός θεσμού και η συνταγματική περιωπή της προαναφερθείσας ακαδημαϊκής ελευθερίας. 

Η δική μου οπτική είναι διαφορετική. Η απομάγευση του πανεπιστημιακού ασύλου μας επιτρέπει να το δούμε ως αυτό που τυπικά, αλλά και ουσιαστικά είναι: ένας κοινός, τυπικός νόμος του κράτους που εξυπηρετεί ένα συνταγματικό σκοπό. Ως τέτοιος, αν και συνδέεται με το σύνταγμα, δεν έχει συνταγματική ισχύ. Ο νόμος του πανεπιστημιακού ασύλου, όπως πολλοί άλλοι νόμοι, συνιστά εργαλείο και παρέχει τα μέσα για την εκπλήρωση συνταγματικών επιδιώξεων. Με απλά λόγια είναι ένας, ανάμεσα σε πολλούς άλλους, τρόπος προστασίας της ακαδημαϊκής ελευθερίας. Το μέσο αυτό το έχει κακομεταχειριστεί και καταχραστεί μερίδα συμπολιτών μας. Η πολιτεία και δη η δικαιοσύνη το ανέχθηκαν αυτό ως μη έδει, κατά τη γνώμη μου και παρανόμως. Το πανεπιστημιακό άσυλο στην παρούσα του μορφή μπορεί να βρεθεί σε τροχιά σύγκρουσης με άλλες συνταγματικές επιταγές και τα αντίστοιχα συνταγματικώς καθιερωμένα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Στο βαθμό που αυτό συμβαίνει και όταν δεν υφίσταται η εύλογη ισορροπία που προκύπτει ως προϊόν στάθμισης στη βάση της αρχής της αναλογικότητας, το άσυλο είναι αντισυνταγματικό και παραβιάζει τις σχετικές διεθνείς συμβάσεις δικαιωμάτων του ανθρώπου.                   

Τούτων υποστηριχθέντων, το ερώτημα που γεννάται είναι τί πρέπει να γίνει. Η θέση μου είναι ότι η προστασία του πανεπιστημίου και ό,τι αυτό σημαίνει για μία κοινωνία, αλλά και η ουσιαστική προστασία (της ratio) του ασύλου περνά μέσα από την κατάργηση του. Είναι ίσως οξύμωρο, αλλά για να υπάρξει ουσιαστικό πανεπιστημιακό άσυλο υπό την έννοια της ακαδημαϊκής ελευθερίας, πρέπει να καταργηθεί το υφιστάμενο πλαίσιο του κακώς εννοούμενου πανεπιστημιακού ασύλου-αβάτου. Τάσσομαι υπέρ της πλήρους κατάργησης του, όχι μόνο λόγω της καταχρηστικής άσκησής του ή της αναποτελεσματικότητάς του, αλλά και επειδή πιστεύω ότι, αφενός, στις σημερινές νομικοπολιτικές συνθήκες, το γενικό πλαίσιο προστασίας της ακαδημαϊκής ελευθερίας αρκεί, αφετέρου, το συμβολικό φορτίο του ασύλου το καταδικάζει σε άβατο παρανομίας. Τάσσομαι, τέλος, κατά ημίμετρων λύσεων του τύπου να παρέχει το πανεπιστήμιο άδεια στην αστυνομία να δράσει, τόσο διότι τέτοιες ρυθμίσεις δοκιμάστηκαν στην πράξη και αποδείχθηκε ότι δεν λειτουργούν αποτελεσματικά (λόγω κυρίως ευθυνοφοβίας, σε κάποιο βαθμό εύλογης αν αναλογιστεί κανείς τις συνέπειες λήψης απόφασης να κληθεί η αστυνομία), όσο και διότι δεν υφίσταται ουσιαστικός λόγος δύο μέτρων και δύο σταθμών, η προστασία δηλαδή που απολαμβάνει ένας πολίτης να είναι διαφορετική μέσα απ’ ό,τι έξω από το πανεπιστήμιο. 

Ολοκληρώνοντας, αναγνωρίζω ότι το πανεπιστημιακό άσυλο είναι, σημαντικό μεν, αλλά ένα μόνο ανάμεσα στα πολλά προβλήματα και κακοδαιμονίες του ελληνικού πανεπιστημίου. Η κατάργησή του δεν θα λύσει όλα τα κακώς κείμενα. Θα απαιτηθούν και άλλες πολιτικές παρεμβάσεις και ρυθμίσεις, κάποιες εκ των οποίων είναι ενδεχομένως επίπονες για το ίδιο το πολιτικό σύστημα. Για παράδειγμα, ένα πρώτο και ιδιαιτέρως σημαντικό βήμα θα ήταν η απόσυρση των κομμάτων από τις φοιτητικές παρατάξεις και η απόκομματικοποίηση ευρύτερα του πανεπιστημίου. Dum spiro spero!

Το κείμενο δημοσιεύθηκε στα Νέα, στις 31 Ιουλίου 2019.

Βασίλης Π. Τζεβελέκος, αναπληρωτής καθηγητής στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου του Λίβερπουλ